افغانستان

خان‌محمد نویسا

دموکراسی در افغانستان در حساس‌ترین مرحله خویش قرار دارد. مذاکرات صلح، آزمون جدی و بزرگ در برابر دموکراسی نوپای کشور است که بسیاری نسبت به آن با نگاه محافظه‌کارانه می‌بینند. مذاکرات امریکا با طالبان در رابطه به صلح افغانستان بعد از پنجمین دور نشست دو طرف، خوش‌بینی‌هایی را در هر ‌دو طرف مذاکره‌کننده ایجاد کرده است. این مذاکرات در آینده نزدیک وارد ششمین دور خود خواهد شد، اما آن‌چه مهم به نظر می‌رسد، پاسخ به این پرسش بنیادی است که پیامد مذاکرات نسبت به بقای دموکراسی در افغانستان چیست؟

دموکراسی در افغانستان در دو بعد با انزوا روبه‌رو است: بعد داخلی که از نگاه محافظه‌کارانه چهره‌های مؤثر سیاسی ریشه می‌گیرد و بعد خارجی که نگاه همسایه مؤثر بر طالبان، تعیین‌کننده آن است.

دموکراسی در بعد داخلی، مفهومی است که بسیاری از شهروندان افغانستان نسبت به آن نگاه انتزاعی دارند و سیاست‌مداران و چهره‌های مؤثر سیاسی کم‌تر به بقای آن می‌اندیشند. نسبت جامعه افغانستان با دموکراسی را می‌توان در چند لایه طبقه‌بندی کرد: لایه اول که اکثریت شهروندان کشور را شامل می‌شود، از لحاظ آگاهی علمی می‌توان آن‌ها را در پایین‌ترین سطح سواد طبقه‌بندی کرد. این بخش از جامعه یا هیچ نوع آگاهی از دموکراسی ندارند و یا دارای نگاه متضاد با دموکراسی هستند و دموکراسی را نظامی خلاف ارزش‌ها و داشته‌های سنتی خویش می‌دانند. این بخش را می‌توان بخش عوام کشور نامید. آن‌هایی که در سطح سواد پایین یا بی‌سوادی قرار دارند، در اکثریت‌اند. در میان این لایه اجتماعی، هنوز باور نسبت به دموکراسی و ارزش‌های آن بدون شک در بدوی‌ترین برداشت ممکن قرار دارد. این لایه جدی‌ترین شکار سیاسی تاریخی را حداقل در ۴ دهه اخیر جنگ افغانستان شکل می‌دهد.

لایه دوم اجتماعی، قشر سیاسی، اجتماعی و تحصیل‌کرده است که نگاهی متفاوت نسبت به دموکراسی و ارزش‌های آن دارند. در این لایه دموکراسی به مفهوم یک ارزش امروزی، مدرن، هیومانستی، عقلانی و بهترین شیوه مدیریت قدرت سیاسی است. لایه دوم اجتماعی افغانستان تغییر وضعیت از مسیر دموکراتیک و مدنی را بنیادی و اساسی می‌دانند. این قشر اجتماعی نسبت به لایه اول در اقلیت‌اند، اما با نگاهی متفاوت نسبت به مدیریت قدرت سیاسی و گفتمان جهان مدرن.

لایه سوم، گروه سیاسی اقلیت اما تصمیم‌گیرنده اصلی در سیاست کشور است که نگاه محافظه‌کارانه نسبت به سیاست و مفاهیم سیاسی دارند. این قشر شامل چهره‌های مطرح و مؤثر سیاسی است که نگاه جدی معطوف به قدرت سیاسی دارند. بر این اساس هیچ وقت نمی‌خواهند نسبت خود را با دموکراسی برای جامعه محافظه‌کار افغانستان تعریف کنند. این لایه سیاسی روشن شدن موضع‌شان را نسبت به دموکراسی یک نوع تهدید برای از دست دادن موقف اجتماعی و سیاسی‌شان می‌دانند. آن‌ها می‌هراسند از وضعیتی که میدان را به نفع رقیب از دست بدهند. بیش‌ترین توجه این بخش به لایه اول اجتماعی است که فهم‌شان از دموکراسی در حد آزادی‌های جنسی و برداشت‌های خلاف هنجارهای حاکم اجتماعی است. بر این اساس است که دموکراسی در سخنان سیاست‌مداران درجه یک افغانستان کم‌تر جای دارد و یا هیچ دیده نمی‌شود.

در این روزها که مذاکرات صلح با طالبان به صورت داغ محور فضای سیاست افغانستان را شکل می‌دهد، هیچ کسی از این لایه سیاسی افغانستان از دموکراسی من‌حیث یک نظم سیاسی نوین و مدرن به صورت برجسته صحبت نمی‌کند. از این لحاظ دموکراسی در انزوای مطلق گفتمان سیاسی به سر می‌برد. توجه به این مفهوم مهم و اساسی سیاست در افغانستان، بسیار کم‌رنگ است، به خصوص در شرایطی که نیاز شدید به دفاع از دموکراسی است و جهان نیز با حفظ این ارزش مدرن در کشور به صورت مطلق همسو است. دموکراسی در چنین حالتی، قربانی رقابت‌های سیاسی در جهت تأمین دیدگاه پوپولیستی سیاست‌مداران است.

از طرف دیگر، سیاست‌مدارانی که نماینده‌گی از شهروندان افغانستان می‌کنند، در مذاکرات با طرفی وارد گفت‌وگو می‌شوند که نهایت دید خصمانه با دموکراسی دارند و آن را نظم سیاسی ضد دینی می‌خوانند. این نوع تعریف طالبان از دموکراسی نگاه محافظه‌کارانه سیاست‌مداران را جدی‌تر ساخته است. از این جهت، در صحبت‌های سیاست‌مداران نسبت به نظم سیاسی بعد از توافق صلح افغانستان تنها جمهوریت نظام مطرح است. این دیدگاه نگاه تکنوکرات‌ترین چهره‌های سیاسی را شکل می‌دهد، در حالی که در نظم سیاسی مدرن، دموکراسی و جمهوریت در مدیریت سیاسی همگام‌اند.

سیاست‌مداران و شهروندان افغانستان باید به میزانی که بر جمهوریت نظام تأکید دارند، بر دموکراسی هم تأکید داشته باشند. دموکراسی و جمهوریت نباید یکی پنداشته شوند. ارزش‌هایی را که دموکراسی حمایت می‌کند و زمینه رشد آن‌ها را فراهم می‌سازد، در مفهوم تنها «جمهوری» دست‌یافتنی نیست‌. ایران و پاکستان کشورهایی است که با نظم جمهوری اداره می‌شوند، اما نحوه برخورد این‌ها با شهروندان‌شان نشان می‌دهد که جمهوریت می‌تواند در نبود دموکراسی به نظم سرکوب‌گر نیز تبدیل گردد. در صورتی که دموکراسی و ارزش‌های آن به صورت بنیادی حاکم باشد، میزان احتمال سرکوب‌گرا شدن نظام جمهوری کاهش پیدا خواهد کرد.

با وجودی که تهدیدات داخلی در افغانستان علیه دموکراسی برجسته است، این مفهوم در روابط خارجی کشور نیز چالش‌های جدی را در برابر خود دارد. پاکستان من‌حیث کشوری که در چهار دهه جنگ افغانستان به صورت مستقیم دخیل بوده است، نگاهش نسبت به وضعیت سیاسی در افغانستان، بیش‌تر تقویت افراط‌گرایی و نظمی که قابلیت کنترل از طریق این کشور را داشته باشد، بوده است. پاکستان از دیر زمان، نقطه‌ای مهم را در افغانستان نشانه رفته و برای پیش‌برد استراتژی خود در منطقه از آن کار گرفته است. این نقطه اساسی افراط‌گرایی دینی، ترویج و نهادینه‌سازی آن در افغانستان بود. پاکستان با شکل دادن گروه‌های افراطی و تقویت روحیه «جنگ با همه» در میان این گروه‌ها، آن‌ها را در مقاطع مختلف زمانی در افغانستان استفاده کرد. این کشور استراتژی امنیتی خود را در افغانستان با حاکم ساختن افراط‌گرایان دینی و نظم طالبانی به موفقیت رساند. حاکمیت نظم طالبانی از ۱۹۹۶- ۲۰۰۱ برای پاکستان فرصت وسیع فراهم کرد تا نگاه دگماتیک و افراط‌گرایانه دینی را به صورت وسیع آن نشر کند و در جامعه دینی-سنتی افغانستان نهادینه بسازد. جامعه‌ای که سطح آگاهی در آن پایین و نگاه دینی مردم مبتنی بر داده‌های شفاهی دینی غیر‌ مستند باشد، زمینه خوبی است برای افراطی شدن باورها.

پاکستان با فعال‌سازی مدارس تقویت‌کننده نیروهای افراط‌گرای دینی‌، در دوران پسا ۲۰۰۱ نیز تلاش کرد تا افراطیت و روحیه ضد دموکراسی را در افغانستان قوت ببخشد. در نحوه روابط پاکستان با گروه‌های تروریستی تمام کشورهای مقتدر بین‌المللی و همکاران استراتژیک افغانستان شکی ندارند. اما باید پرسید که نحوه مواجهه پاکستان با پروسه صلح افغانستان چگونه است. سیاست‌مداران پاکستان خود را ملزم می‌دانند تا از طالبان من‌حیث آخرین کارت جهت تأمین منافع طولانی‌مدت خود استفاده کنند. در این هیچ شکی نیست که پشت گفته‌های طالبان در مذاکرات صلح، دید سیاسی پاکستان و امنیت استراتژیک این کشور است. امریکا در حال حاضر و دولت افغانستان در آینده احتمالی، در یک بحث ریالیستیک با طالبان مذاکره نمی‌کنند، بل با نماینده‌هایی که حامل برنامه‌های دولت پاکستان هستند، مذاکره خواهند کرد. دولت افغانستان نیز در گذشته به تکرار گفته است که صلح در قدم اول باید با پاکستان صورت گیرد.

رهبران دولت پاکستان از چند لحاظ این مذاکره را به نفع خود می‌دانند و تلاش می‌کنند تا پیامد این مذاکرات صلحی باشد که منافع این کشور را در افغانستان تأمین کند. پاکستان تحت فشار بین‌المللی به خصوص ایالات متحده امریکا قرار دارد و از این جهت ناچار به باز کردن دروازه مذاکرات طالبان با امریکا و در نهایت با دولت افغانستان است. از طرف دیگر، با توجه به نفوذ کشورهای ایران و روسیه بر طالبان، کنترل مطلق این گروه از دست پاکستان در آینده خارج خواهد شد. نظامیان پاکستانی می‌دانند که کنترل مطلق‌شان بر گروه طالبان در آینده با مشکلات جدی مواجه خواهد شد. این فرضیه را میزان وابسته‌گی طالبان به کمک‌های غیر‌پاکستانی بیش‌تر می‌تواند تقویت کند. خلاف انتظار است که پاکستان نگاهی را که سال‌ها از آن سود برده و منافع کلان سیاسی-‌امنیتی خود را از طریق آن تأمین کرده است، با نظم خلاف آن از بین ببرد. پاکستان نظام دموکراسی و مردمی در افغانستان را به نفع خود نمی‌داند و تا حد ممکن در برابر استقرار نظم سیاسی دموکراتیک در افغانستان از طریق مذاکرات صلح مانع ایجاد خواهد کرد. سیاست‌مداران پاکستانی به صورت واضح می‌دانند استفاده‌هایی که از حاکمیت نظام‌‌های غیر‌دموکراتیک در افغانستان برده‌اند، به مراتب تخریب‌کننده‌تر بوده است تا از نظم دموکراتیکی که در مدت حدود ۱۸ سال در افغانستان حاکم گردیده است.

این‌جا است که ابعاد تهدید علیه دموکراسی در افغانستان وسیع به نظر می‌رسد و دفاع از نظم دموکراتیک مسوولیت هر ‌شهروند باید باشد.